Grip op Warmtenetwerk Zaanstad
Laatste update: 1 april 2024
Over het onderzoek
Zaanstad wil tussen 2030 en 2040 klimaatneutraal zijn. Daarvoor moeten onder meer huizen en bedrijven minder aardgas gaan gebruiken voor de verwarming. Een manier waarop dit kan, is via een warmtenet met duurzamere warmtebronnen dan gas. Een duurzamere warmtebron is bijvoorbeeld warmte die vrijkomt bij de verbranding van biomassa, warmte die overblijft uit de industrie of warmte uit de grond. Het warmtenet zelf is een systeem van ondergrondse buizen dat huizen en bedrijven verwarmt. De gemeente wil het gebruik van het warmtenet in Zaanstad bevorderen. Daarom heeft de gemeente Zaanstad samen met andere partijen Warmtenetwerk Zaanstad BV opgericht. Sinds 2019 is het warmtenet in gebruik. De biomassacentrale van BioForte verwarmt voor een belangrijk deel het warmtenet in Zaanstad.
We onderzochten in Grip op Warmtenetwerk Zaanstad of de gemeente Zaanstad voldoende grip heeft op het warmtebedrijf. We keken daarbij onder meer naar wat de gemeente wil, of de doelen worden gehaald, of risico’s in beeld zijn en hoe ze controleert. Ook onderzochten we of de gemeenteraad voldoende informatie krijgt over Warmtenetwerk Zaanstad B.V. om haar taken te uit te voeren.
Status
Het onderzoek is klaar. Op 13 juni 2022 stuurden we een brief naar het college. Hierin kondigen we de voorbereiding van Grip op Warmtenetwerk Zaanstad aan. We publiceerden de onderzoeksopzet op 31 augustus 2022. Op 19 oktober 2023 maakten we het onderzoek openbaar. Bekijk ons onderzoeksrapport. Of lees over onze conclusies en aanbevelingen in de samenvatting en het bestuurlijk rapport.
Onderzoekers
Samenvatting
De gemeente Zaanstad wil tussen 2030 en 2040 klimaatneutraal zijn. Om dit te bereiken moeten onder meer woningen en gebouwen van het gas af. Een alternatief voor verwarming met aardgas is een warmtenet. De gemeente Zaanstad is daarom in 2018 een nieuw en vooruitstrevend project gestart. De gemeente richtte samen met een andere partij Warmtenetwerk Zaanstad B.V. (WNZ) op. Wij onderzochten hoe de gemeente Zaanstad grip houdt op WNZ. We stellen vast dat Zaanstad de eigen regels voor deelnemingen (bedrijven waar de gemeente aandelen in heeft) niet helemaal volgt. Daarnaast zien we dat het voor de gemeente onvoldoende duidelijk is of de duurzaamheidsdoelstellingen met WNZ worden bereikt. Verder kent het toezicht bij WNZ tekortkomingen en worden risico’s waarmee WNZ te maken heeft nog niet goed beheerst. Ook neemt de gemeente een afwachtende houding aan. We geven negen aanbevelingen voor verbetering. Het college vindt de aanbevelingen relevant voor de Zaanse ambities rondom de warmtetransitie. Hoe het college opvolging wil geven aan onze aanbevelingen wordt echter nog niet duidelijk. Daarvoor komt het college in het eerste kwartaal van 2024 met een plan van aanpak.
Gemeente Zaanstad startte een vooruitstrevend en vernieuwend project
De gemeente Zaanstad richtte in 2018 samen met Duurzame Energienetwerken Noord-Holland Warmtenetwerk Zaanstad B.V. op. Voor Zaanstad is het warmtenet een belangrijke manier om in 2040 klimaatneutraal te zijn. Door woningen van het aardgas af te halen, is veel milieuwinst mogelijk. De gemeenteraad van Zaanstad stelde € 4,25 miljoen beschikbaar voor het oprichten van WNZ.
Het Zaanse warmtenet was een nieuw en vooruitstrevend project. Zaanstad was een van de eerste gemeenten die een open warmtenet ontwikkelde. Op een open warmtenet kunnen in de toekomst verschillende producenten en leveranciers aansluiten. Hierdoor kan concurrentie ontstaan, met als mogelijk gevolg goedkopere warmtetarieven voor bewoners en andere afnemers. Het was ook de bedoeling dat het warmtenet duurzame warmte zou leveren. Voor de eerste vijftien jaar levert de biomassacentrale voor een belangrijk deel deze warmte.
Eigen regels van Zaanstad voor deelnemingen niet helemaal gevolgd
Gemeenten hebben regels voor de oprichting van en sturing van deelnemingen. De regels voor Zaanstad zijn opgeschreven in de Zaanse Nota Verbonden Partijen. Deze nota biedt goede handvatten voor de gemeente Zaanstad. Maar we zien dat de gemeente de regels uit de nota niet helemaal benut bij WNZ.
Onvoldoende duidelijk of duurzaamheidsdoelen worden gehaald
Een deelneming mag alleen worden opgericht wanneer het een publiek belang dient. WNZ draagt bij aan de gemeentelijke duurzaamheidsdoelstellingen door woningen en gebouwen van het gas af te halen. Maar dit publieke belang is nu niet goed vastgelegd in de afspraken met en over WNZ. Hierdoor kan de gemeente nu niet goed bepalen of duurzaamheidsdoelen worden bereikt met WNZ en zijn de uitgangspunten van een open, duurzaam en betaalbaar warmtenet te weinig geborgd.
Toezicht kan worden versterkt
WNZ is een onderneming met een Raad van Toezicht (RvT). De RvT moet de bedrijfsvoering in de gaten houden en kan adviezen geven. We zien dat de RvT zich vooral richt op advisering en minder op toezicht. Het college heeft ook een taak om toezicht te houden op WNZ. Het college benut echter niet alle mogelijkheden die het heeft om deze taak uit te voeren.
De gemeente heeft te weinig grip en is te afwachtend
We zien al met al dat de gemeente Zaanstad te weinig grip heeft op WNZ. Dit is zorgelijk omdat WNZ met tegenslagen te maken heeft. Het aantal aansluitingen blijft achter en nieuwe duurzame warmtebronnen zijn er nog niet. Dit zijn risico’s voor WNZ en op dit moment zijn er nog geen oplossingen beschikbaar.
Om WNZ te laten slagen heeft de gemeente een belangrijke rol om te zorgen voor goede voorwaarden. De gemeente kan dit niet alleen en samenwerking met andere partijen is noodzakelijk. We vinden dat de gemeente hier nu nog een (te) afwachtende rol in neemt.
Aanbevelingen van de rekenkamer aan het college
Wij adviseren de gemeente om procedures beter toe te passen en op sommige punten aan te passen. Verder vinden we het belangrijk dat de gemeente haar regierol bij de energietransitie verstevigt. Daarbij moet wel worden gekeken of er voldoende ambtenaren zijn om die rol te vervullen.
Reactie college
Het college vindt dat de aanbevelingen kunnen helpen bij de stappen die de gemeente wil zetten in de warmtetransitie. Het college is niet duidelijk over welke stappen er dan zullen worden gezet. Ook wil het college bekijken hoe de aanbevelingen voor de andere Zaanse deelnemingen gebruikt kunnen worden. Het college komt in het eerste kwartaal van 2024 met een plan van aanpak. Het college uit ook enkele punten van kritiek en plaatst enkele opmerkingen bij het rapport. Daar gaan we in ons nawoord op in.
- Een deelneming is een bedrijf waar de gemeente aandelen in heeft.
- De gemeente Zaanstad heeft 39% van de aandelen van het warmtenetwerk bedrijf WNZ.
- De gemeente Zaanstad participeert voor € 4,25 miljoen in WNZ.
- De doelstelling van WNZ was om vóór 2024 2.200 woningen en vijf gebouwen aan te sluiten op het warmtenet.
- In juli 2023 zijn er 1.806 woningen en twee gebouwen aangesloten. Er is nog geen zicht op nieuwe aansluitingen.
- Het warmtenet moest open worden. Dit betekent dat op termijn meerdere producenten en leveranciers op het net kunnen worden aangesloten.
- Op dit moment leveren de biomassacentrale van Bio Forte en de hulpwarmtecentrales van Equans warmte. Er is nog geen zicht op nieuwe duurzame warmtebronnen binnen de gemeentelijke grenzen.
- De warmte moest duurzaam zijn. Met de aansluiting van woningen en gebouwen op het warmtenet zou 65% CO2-reductie worden behaald ten opzichte van verwarming met aardgas. Het is niet bekend hoeveel CO2-reductie er tot nu toe bereikt is.
- De warmte moest betaalbaar zijn. Huurders van de corporatiewoningen krijgen voor de eerste vijftien jaar 5% korting op hun energierekening. De gemeente Zaanstad heeft geen inzicht in de tarieven die in rekening worden gebracht bij consumenten.
- WNZ heeft sinds oprichting elk jaar verlies geleden.